Gospodarka Polski i jej przemiany strukturalne w latach 1900-1994

Po zakończeniu drugiej wojny światowej głównym czynnikiem rozkwitu gospodarczego w Polsce był przemysł. W tym powojennym okresie uprzemysłowienie kraju stanowiło główny cel polityki gospodarczej. Zwiększenie produkcji przemysłowej przekroczyło nawet 25% w skali roku w okresie lat pięćdziesiątych. I pomimo tego, iż w późniejszym czasie nastało spowolnienie, ciągle był wysoki, wynosząc w granicach od 8 do 15%. Taka dynamika boomu przemysłowego pobudziła wzrost udziału przemysłu w kreowaniu dochodu narodowego. Dynamizm ten był efektem dużych nakładów inwestycyjnych jak i prędkiego wzrostu zatrudnienia. Duży wzrost zatrudnionych w przemyśle to wynik ekstensywnego rozkwitu gospodarki oraz wysokiej podaży sił roboczych. Ogromne zapotrzebowanie na siłę roboczą w przemyśle prowadziło do przerośnięcia zatrudnienia, co było spowodowane m.in. złą organizacją pracy, nienowoczesnością technologiczną i ogólnie niewysoką produktywnością upaństwowionej gospodarki

Dynamika zatrudnienia w przemyśle (mln osób)
Lata 1946 1950 1960 1970 1980 1990 1994 2000
Liczba zatrudnionych 1,4 2,1 3,1 4,3 5,0 4,6 3,7 3,0


W okresie tym za najważniejsze uznano produkowanie środków wytwarzania, a produkcję środków do spożycia przesunięto na plan dalszy. Obranie tej strategii niestety okazało się nietrafione, ponieważ spowodowało niedomiar środków konsumpcji co wpłynęło negatywnie na warunki społeczne. W latach międzywojennych na środki do spożycia przypadało blisko 50% wartości globalnej produkcji przemysłowej, zaś w latach powojennych w kolejnych latach procent ten ulegał wahaniom między 36 a 45%. Zmianom uległa także struktura przemysłu. Pomimo wysokiego wzrostu wydobywania surowców mineralnych, przemysł wydobywczy w globalnej produkcji ulegał cyklicznemu zmniejszaniu się od blisko 20% na początku 1950r do 5, 3% w 2000 roku.
Rok 1989 był początkiem procesu przebudowania struktur gospodarczych - przejście od systemu planowania centralnego do rynkowej gospodarki. W początkowym okresie zmian systemowych oczekiwano, iż nastąpi stopniowy przyrost konkurencyjności gospodarczej poprzez lepsze wykorzystywanie nakładów oraz zmiany systemu produkcji w przedsiębiorstwach uznanych za nieefektywne (czasem w całych branżach). Najistotniejszymi celami ówczesnej ekonomii było zwiększenie całkowitej efektywności gospodarowania i przybliżenia polskiej gospodarki do istniejącej w krajach sąsiedzkich, W 1990r wprowadzono w życie radykalne reformy systemowe, były to: wewnętrzna wymienialność złotego, liberalizacja handlu międzynarodowego (unieważnienie koncesji i niemal całkowite anulowanie ograniczeń ilościowych w imporcie oraz eksporcie), liberalizacja handlu wewnętrznego (wolne ceny, unieważnienie reglamentacji i systemu priorytetów w obrocie zaopatrzeniowym pomiędzy przedsiębiorstwami), prywatyzacja, uporządkowanie stosunków kredytowych, stworzenie rynku kapitałowego (czyli Giełda Papierów Wartościowych) oraz systemu bankowego (tj. banków prywatnych), implementacja unowocześnionego systemu podatkowego (podatek powszechny od osób fizycznych oraz od towarów i usług). Procesowi przebudowy polskiej gospodarki towarzyszyła zmiana w sytuacji zewnętrznej, czyli rozpad ZSRR oraz poważny kryzys gospodarczy państw na tym obszarze, likwidacja RWPG (pozbawienie starych rynków zbytu) i wyhamowanie tempa przyrostu gospodarczego w wysoko rozwiniętych krajach. Rok 1990 przyniósł spadek nakładów inwestycyjnych o 10,6% a wartość PKB obniżyła się o 11,6%, horrendalnie wzrosły ceny bo aż o 586%. Następny rok zahamował hiperinflację choć nadal recesja gospodarcza ulegała dalszemu pogłębianiu - spadek wartości PKB o 7,6%, spowolnienie procesu prywatyzacji w branży produkcyjnej, szybka prywatyzacja transportu (27%), usług oraz handlu ( w roku 1991 udział handlu prywatnego w imporcie wynosił 50% a w eksporcie blisko 22%, natomiast w handlu wewnętrznym prawie 83%). W 1992r. PKB wzrósł prawie o 1,5%, wyhamowano spadek inwestycji (wzrost nakładów na zakup urządzeń, maszyn i środków transportu, spadek nakładów inwestycyjnych na budynki oraz remonty). Inflacja wynosiła 43%, nastał dalszy wzrost udziału sektora prywatnego w zasadniczych działaniach gospodarki, szczególnie w przemyśle (wartość sprzedanego przemysłu to 31%), budownictwie (ok. 77%) i w transporcie (38%). Wzrósł udział zatrudnienia w sektorze prywatnym z 40% do 43% ogólnego zatrudnienia (wyłączając rolnictwo). Przemysł miał największy udział przy tworzeniu Produktu Krajowego Brutto - wynosił 39,6%, handel 15%, budownictwo 11, 2% a rolnictwo 7,3%. W tych gałęziach przemysłu było zatrudnionych najwięcej Polaków.


Dynamika udziału przemysłu oraz budownictwa w tworzeniu PKB (od 1992r.)
Lata 1970 1980 1990 1992 1994 1996 2000
Udział 44,0 50,2 46,1 43,6 38,4 37,8 37,0

Produkcja sprzedana przemysłu w roku 1990 była mniejsza niż w przemyśle wydobywczym czy przetwórczym. W 1992 roku wzrosła produkcja sprzedana przemysłu (o 9%) oraz produkcji wytworzonej (o 2%), spadła produkcja przemysłu wydobywczego o blisko 3,5%, nastąpił wzrost produkcji w przetwórstwie o 4,6%. W 1992r także tylko 2 gałęzie przemysłu pozostały na tym samym poziomie produkcji co w roku 1989 (był to przemysł utylizacyjny, paszowy i przemysł poligraficzny).
Wielkość inwestycji zmalała w 1992r o prawie 20%. Proces zapaści przemysłowej wywołał również inne czynniki. Większa część przedsiębiorstw przemysłowych stała się niezdolna do wartkiej adaptacji w nowych uwarunkowaniach systemowych. Nastąpił spadek roli przemysłu ciężkiego a także udziału przemysłu elektronicznego, precyzyjnego i elektromaszynowego. Stary majątek wytwórczy, którego struktura i charakterystyka technologiczna była budowana na niektórych z przesłanek, utrudniał szybkie przystosowanie się do zmieniającej się struktury finalnego popytu a także do nowej i niestałej struktury cen. Odczuwało się niedobór efektywnych struktur zarządczych i właścicielskich oraz metod organizowania pracy. Brak jednolitego przebiegu procesów dostosowawczych. Sytuacja przedsiębiorstw coraz bardziej polaryzowała się, uwidaczniało się zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej firm.
W początkowych latach transformacji, tj. lata 1990-1992 nie przyjęto żadnej polityki przemysłowej. Konieczność utworzenia takiego programu rozbudzała niemało polemik. Opinie odnośnie potrzeby nowej polityki przemysłowej, nowych metod, celów oraz zakresu również w grupie ekonomistów nie były zgodne. Wrzesień roku 1993 przyniósł próbę sformułowania przez rząd programu długookresowej polityki przemysłowej. Obejmował on wytyczne na okres dziesięciu lat a także najistotniejsze przedsięwzięcia oraz sposoby ich zrealizowania ( na lata 1993-1995). Skupiono się tutaj na restrukturyzacji niektórych gałęzi oraz branż przemysłu, reorganizacji regionów problemowych i rozwijaniu infrastruktury technicznej. Rok 1995 przyniósł realny wzrost w spożyciu inwestycji. Aktualnie występują kolejne intensywne przeobrażenie produkcji w poszczególnych gałęziach przemysłu. Bierze się to z kilku przyczyn, m.in.:
- z rozbieżności pomiędzy popytem a podażą na różne artykuły produkowane przez polski przemysł,
- z niewysokiej konkurencyjności polskich towarów w stosunku do zagranicznych.
Efektem tych zmian stał się przyrost produkcji środków spożycia, zmniejszenie produkcji przemysłu energochłonnego i ciężkiego.
Silnym czynnikiem stały się również zmiany własnościowe w przemyśle narodowym oraz zmiana kierunków wymiany handlowej w sensie geograficznym. W 1990 roku udział sektora prywatnego w ogólnej produkcji przemysłowej wyniósł kilkanaście procent. W następstwie prywatyzacji w przeciągu 5 lat udział ten wzrósł z ¼ do blisko 2/3. Przekształcenia własnościowe w narodowej gospodarce będą trwały jeszcze przez wiele lat. Po zakończeniu tego okresu państwo będzie posiadaczem tych dziedzin życia gospodarczego, których nie powinno poddać procesowi prywatyzacji np. zakłady zbrojeniowe czy energetyczne.

Procentowa struktura przemysłu według sektorów własności:
Sektor Lata
1992 1993 1994 1995 1996 2001
Publiczny 71,5 64,1 59,7 53,1 47,6 23,9
Prywatny 28,5 35,9 40,3 46,9 52,4 76,1


Zasadniczym celem restrukturyzacji przemysłu w Polsce jest zmniejszenie udziału przemysłu ciężkiego, ograniczenie jego energochłonności a także szkodliwego działania na środowisko naturalne, dodatkowo spotęgowanie konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Specjaliści twierdzą, że najbardziej konkurencyjne mogą być branże rafineryjne, farb i lakierów, ceramiczne, cementowe, energetyczne, wydobycia rud miedzi czy węgla brunatnego oraz przemysł włókienniczy. Pomimo dokonanych zmian struktura polskiego przemysłu nadal jest zacofana. Dowodem tego jest fakt, iż branże, które na zachodzie Europy notują ogromne spadki produkcji i zatrudnienia w naszej strukturze nadal odrywają najważniejszą rolę. Wpłynął na to z pewnością regres sektorów wysokiej techniki oraz zorientowanych eksportowo. Jednocześnie ze stopniowym likwidowaniem w latach 1990 - 1994 polskiego przemysłu wysokiej techniki, w latach kolejnych najbardziej opłacalne rynki zostały opanowane przez wyroby z importu.
Dynamika rozwoju gospodarczego w Polsce nie jest możliwa bez przypływu zagranicznego kapitału. By zmniejszyć rozbieżności pomiędzy nami a najuboższymi z krajów UE winniśmy utrzymywać przez kolejne lata wzrost gospodarczy na poziomie ok. 5%. W roku 2001 inwestycje zagraniczne w Polsce zwiększyły się o 7, 1 mld dolarów. Pomimo zmniejszenia porównując do 2000r. gdy przypłynęło 10,6 mld dolarów nasz kraj pozostał liderem wśród państw Europy Środkowowschodniej. Pod koniec roku 2001 skumulowana wysokość inwestycji zagranicznych sięgnęła blisko 57 miliardów dolarów. Toczy się ogromna walka na rynku światowym o te środki i wygrywają je te kraje, które są przyjazne dla zagranicznych inwestorów. Wybierają oni bowiem takie przedsiębiorstwa, gdzie występuje przejrzysty system zarządzania oraz proste formalności powiązana z uruchamianiem produkcji. Strategię działań inwestorów zagranicznych w danych krajach wyznaczają systemy podatkowe. W Polsce system podatkowy ciągle jest mniej korzystny niż w pozostałych krajach Europy Centralnej.